Page 39 - LevamiunNur_M_Smll1

İnceleme 39

Atlas Minor'den başka Ortelius, Ph. Cluverius ve Giovanni Lorenz gibi pek çok batılı yazarın yanısıra
Aşık Mehmed, Seydî Ali Reis, Pirî Reis, Râzî gibi doğulu müelliflerin eserlerinden de istifade etmiş
olduğu bu eser birinci telif Cihânnümâ'ya göre farklı bir tertib üzere planlanmıştır. Dünya üzerindeki
54
ülke ve şehirleri günümüzde kullanılan kıta taksimine göre incelemeye çalışan eser, daha önceki kay-
naklarda takip edilen usulden farklı olarak kendine has bir düzen içerisinde doğudan batıya doğru
olmak üzere Asya kıtasından başlanarak Afrika, Avrupa ve Amerika kıtalarının tanıtılmasını amaç
edinmişti. İslam dünyasında kıta sistemi üzerine tertip edilmiş eserlerin ilki olma özelliği taşıyan
eserde, geniş bir fizikî coğrafya bahsiyle birlikte Colombus ve Macellan'ın seyahatlarına değinilerek,
Japonya ile Asya kıtası ülke ve şehirleri anlatılmıştır. Bu memleketler anlatılırken, resmedilen coğrafî
şekiller ve Atlas Minor'den nakledilmiş haritalarla birlikte, beldeler arası mesafeler, yönetim şekilleri,
dinî, ilmî, ahlakî, iklim, yapı ve coğrafî özellikleri gibi konular sıralanmıştır. Kâtib Çelebi'nin ani-
den vefat etmesi üzerine eser yarıda kalmış, eserde zikredilen son yer ise Van'a bağlı Sökmen-âbâd
olmuştur.

Eserin birinci telifinin müellif hattı müsvedde nüshası Viyana'da Avusturya Milli Kütüphanesi Doğu
Yazmaları Bölümü'nde Mixt 389 numarada bulunmaktadır. İkinci telifin müellif hattı nüshası ise
Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Revan Bölümü 1624 numarada kayıtlıdır. Bunların dışında
sayısı 50'yi bulan istinsah nüshası, 10'u bulan zeyli, basma nüshaları ve gerek birinci ve ikinci telif
yazma nüshaların gerekse İbrahim Müteferrika tarafından genişletilerek basılmış nüshanın başka
55
dillere yapılmış tercümeleriyle başta İslam coğrafyası olmak üzere Avrupa'da da adından çokça
söz ettiren, sonraki coğrafyacılar tarafından kullanılan ve kendisinden istifade edilen önemli bir eser
olmuştur.

Cihânnümâ daha sonra İbrahim Müteferrika'nın tab ettiği eserlerin on birincisi olarak 1732 yılında
bizzat Müteferrika'nın ve Ebubekir Dımeşkî'nin yapmış olduğu eklemelerle basılmıştır. Ayrıca eser
56
son zamanlarda tıpkıbasım ve sadeleştirilmiş metin olarak da neşredilmiştir. 57

14) Müntehab-ı Bahriyye

Asıl adı Müntehab-ı Bahriyye-i Pîrî Re’îs bin el-Hâc Mehemmed Re’îs hemşîrezâde-i Kemâl Re’îs olan eseri,
Cihânnümâ'ya hazırlık olması amacıyla henüz başlamış olan Girit Seferi münasebetiyle, adından da
anlaşılacağı üzere Pirî Reis'in Kitab-ı Bahriyye'sinin etkisiyle kaleme almıştır. Eser, Kitab-ı Bahriyye'den
alınmış pasaj ve haritaların yanısıra farklı kaynaklardan aktarılmış bilgi ve haritalar da ihtiva etmek-
tedir. Akdeniz coğrafyası kıyı ve adalarının tasvir edilmiş olduğu eserde yüze yakın harita mevcuttur.
Müellif hattı nüshası Süleymaniye Kütüphanesi Aşir Efendi Koleksiyonu nr. 227'de bulunan eserin
haritasız ikinci bir nüshası da Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Revan Bölümü nr. 1640/1'de
bulunmaktadır. 58

54 Cihânnümâ'nın Doğu ve Batı menşe’li kaynakları için bkz. Sarıcaoğlu, "Kaynaklar", s. 79-105.
55 Cihânnümâ'nın tercümeleriyle ilgili ayrıntı için bkz. Sarıcaoğlu, "Kaynaklar", s. 130; Adıvar, İlim s. 126.
56 Cihânnümâ'ya yapılmış zeyller ve eklemeli neşirler hakkında bkz. Fikret Sarıcaoğlu, “Cihânnümâ ve Ebûbekir b. Behrâm
ed-Dımeşkî-İbrahim Müteferrika”, Prof. Dr. Bekir Kütükoğlu'na Armağan, İstanbul 1991, s. 121-142.
57 Kitâb-ı Cihânnümâ, İBB Kültür AŞ. Yay., (Müteferrika Tıpkıbasım), İstanbul 2008; Kitâb-ı Cihânnümâ, Kâtib Çelebi,
Boyut Yay. (Müteferrika Tıpkıbasım), İstanbul 2015; Kitâb-ı Cihânnümâ li-Kâtib Çelebi, (Müteferrika Tıpkıbasım), TTK,
Ankara 2009, (Bundan sonra; Müteferrika, Cihânnümâ); Kitâb-ı Cihânnümâ, (haz. Bekir Karlığa - Said Öztürk), İBB
Kültür AŞ. Yay., İstanbul 2010, (Sadeleştirilmiş metin); (Bundan sonra Karlığa, Cihânnümâ).
58 Eser hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Fikret Sarıcaoğlu, "Piri Reis'in Kitab-ı Bahriyye'sinin İzinde Kâtib Çelebi'nin Yeni
Bulunan Eseri: Müntehab-ı Bahriyye", Türklük Araştırmaları Dergisi, 15, Bahar 2004, s. 9-58.